426: Веломаршрут “Гольшанская петля” – 70 км

На ўскрайку вёскі Дзесятнікі захавалася адно з самых буйных воінскіх пахаванняў часоў Першай сусветнай вайны. Вельмі часта гэтыя могілкі называюць месцам пахавання салдат нямецкай арміі, аднак тут знайшлі свой апошні прытулак таксама і рускія салдаты. Пасля баёў у полі працавалі спецыяльныя санітарныя брыгады, якія збіралі целы забітых воінаў і хавалі іх побач адзін з адным, перадаючы дакументы і салдацкія жэтоны варожаму баку.

Могілкі былі добраўпарадкавана ўжо пасля вайны, ў 1922 году палякамі. Згодна з Рыжскай дамовай 1921 года, тэрыторыя Заходняй Беларусі знаходзілася ў складзе Польшчы да верасня 1939 года. Верагодней за ўсё, могілкі ўладкоўвацца палякамі на нямецкія грошы. Тут захавалася аўтэнтычная мемарыяльная дошка з нумарам пахавання: «cmentarz wojskowy nr. 361», у перакладзе з польскай « воінскія могілкі № 361». Нумары іншых пахаванняў у Беларусі дакладна невядомыя.

Могілкі размешчаны на невялікім натуральным ўзгорку ў выгібу ракі. Наведвальнікаў сустракае велічэзны манумент з арлом, які выпроствае крылы. Амаль цэлае стагоддзе менавіта ён сочыць тут за парадкам і ахоўвае спакой мёртвых. Манументальная ратонда з арлом была выраблена ў 1916 годзе архітэктарам Болманам з Брэмена. Невядома, ці быў помнік выраблены ў Нямеччыне і прывезены сюды, ці ж узведзены тут, на месцы.

Усю плошчу пахавання займаюць невялікія акуратныя таблічкі-манументы, з педантычнасцю выкладзеныя роўныя рады. Крыж і мемарыяльная шыльда з надпісам «Тут спачываюць салдаты – ахвяры Першай сусветнай вайны» ўстаноўлена на працягу апошніх дзесяці гадоў. Большасць магіл датаваныя 1916 годам: менавіта ў гэты час тут усталяваўся фронт. Цікавая дэталь. Магіла ваяра Bertholda Schwarza, які загінуў у 1916 году. Яго поўны цёзка Бертольд Шварц – нямецкі францысканскі манах, які жыў у XIV стагоддзі, – лічыцца еўрапейскім вынаходнікам пораху.

Пахаванне Бяртольда Шварца

Нямецкія дабрачынныя фонды да гэтага часу вылучаюць сродкі на падтрымку гэтых пахаванняў.

Наступны наш з вамі прыпынак – вёска Багданава, якая з’яўляляецца радзімай мастака Фэрдынанта Рушчыца.

ГІСТОРЫЯ. Вёска Багданава пачынае свою гісторыю з другой паловы XVI стагоддзя. Сваю назву атрымала па імені заснавальніка – Багдана Сапегі – каштэляна брэсцкага і смаленскага. Акрамя Сапегаў, Багданавам валодалі Пацы, Данілавічы, Чаховічы і Рушчыцы. Самым вядомым жыхаром гэтага месца з’яўляецца мастак Фэрдынанд Рушчыц.

Фердынанд Рушчыц

10 снежня 1870 года ў сям’і збяднелага шляхціца Эдварда Рушчыца і яго жонкі Альбіны нарадзіўся сын, якога па сямейнай традыцыі назвалі чаргаваным імем Фердынанд. Сваё дзяцінства і юнацтва ён правёў у Мінску, дзе і атрымаў адукацыю. Першапачаткова ён паступіў на юрыдычны факультэт у Пецярбургу, але цяга да жывапісу штурхае яго ў 1891 годзе паступіць у клас жывапісу ў Пецярбургскую акадэмію мастацтваў. Талент Рушчыца быў адзначаны Іллёй Рэпіным. З 1904 г. Рушчыц працаваў выкладчыкам у Польшчы (Кракаў, Варшава). На сваю радзіму, у сядзібу Багданава, ён вярнуўся ў 1908 годзе, дзе пражыў да Кастрычніцкай рэвалюцыі. Пасля Рыжскага міру, ён жыў у Вільні, шмат падарожнічаў па Беларусі і рабіў замалёўкі беларускіх краявідаў. Усё сваё творчасць ён імкнуўся прысвяціць прыродзе роднага краю і лёсу простых людзей. У 30-я гады вярнуўся ў Багданава, дзе і пражыў да сваёй смерці 30 кастрычніка 1936 года. Пахаваны на мясцовых могілках. Фэрдынанд Рушчыц любіў рабіць замалеўкі родных месцаў, адно нават з іх стала натурай для карціны “Ля касцела”.

РЭШТКІ СЯДЗІБЫ. Будаўніцтва сядзібы звязваюць з імем Казіміра Чаховіча. Сядзіба была закладзена ў 1690 г., а ў канцы XVIII стагоддзя была перабудавана ў стылі класіцызм. Пасля смерці Казіміра Чаховіча сядзіба была прададзеная «з малатка» Фердынанту Рушчыцу. Дзякуючы яго ўнуку, Багданава ўвайшло ў гісторыю беларускага жывапісу.

Сядзіба Рушчыцаў знаходзілася ў маляўнічым месцы. Да сядзібы вяла ўязная алея, працягласцю 240 метраў. У 1912 году Фердынанд Рушчыц прыбудаваў да сядзібы веранду і рэканструляваў парк. Сядзіба пачала звацца «скарбцем». Новы каменны дом быў халодным. Таму ў ім не было жылой зоны, а там знаходзіліся карцінныя галерэі, майстэрні і архіў. Жылым жа лічыўся флігель.

Сядзіба Ф.Рушчыца

У сядзібным доме меліся кафляныя печы, каміны, люстры сярэдзіны XIX стагоддзя. Уяўленне аб інтэрьеры сядзібы мы маем з малюнкаў Фердынанта Рушчыца. Асаблівую каштоўнасць прадстаўлялі партрэты Рушчыцаў, Чаховічаў і палотна Фердынанта Рушчыца. Бібліятэка складалася з 5000 тамоў на розных мовах: нямецкай, лацінскай, французскай.

Кабінет Ф.Рушчыца

Перад парадным уваходам у сядзібу знаходзіліся гаспадарчыя пабудовы. Пасля пажару ў ліпені 1944 года сядзіба страчана. Аб былым панаванні Рушчыцаў нам нагадваюць свіран і будынак былой сыраварні. Не гледзячы на страчанасць сядзібы, Багданава цікавіць мастакоў і турыстаў сваімі краявідамі і зараз. У верасні 2000-года ў Багданава праводзіўся пленэр, прысвечаны 130-годдзю з дня нараджэння Фердынанта Рушчыца.

Касцёл Святога Міхаіла на фотаздымку Яна Булгака (1930-е гг.).

КАСЦЁЛ СВЯТОГА МІХАІЛА. Раней на яго месцы знаходзіўся драўляны касцёл 1690 г. пабудаваны Пятром Пацам. У 1899 годзе касцёл Святога Міхаіла стаў “натурай” для карціны Ф.Рушчыца “Ля касцёла”. Таксама ўяўленне аб касцёле нам дае фотаздымак 1927 г. На жаль, музеі Мінска не могуць пахваліцца карцінамі Рушчыца, на дадзены момант толькі тры карціны знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі: адна ў зборы Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, а дзве ў калекцыі Белгазпрамбанка.

Фэрдынанд Рушчыц “Ля касцёла”

На ўзгорку вёскі Войштавічы захаваліся нямецкія могілкі ахвяр Першай сусветнай вайны. Тут пахаваны 15 нямецкіх афіцераў. Як вядома, 1 жніўня 1914 года пачалася Першай Сусветная вайна. У жніўні 1915 года, пасля паразы расійскіх войскаў ва Ўсходняй Прусіі і адступлення з Польшчы па тэрыторыі Беларусі, разгарнуліся ваенныя дзеянні. Да кастрычніка 1915 года нямецкія войскі акупіравалі значную частку Беларусі. Руска-Германскі фронт стабілізаваўся па лініі Рыга-Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск.

Мапа лініі фронта

Уздоўж франтавой лініі былі ўзведзены абарончыя збудаванні – доты, бліндажы, траншэі, акопы, а таксама і зямлянкі. Тут на лініі фронту адбываліся далейшыя ваенныя дзеянні. Да будаўніцтва абарончых дзеючай і запасной франтавых ліній прыцягвалася мясцовае насельніцтва. У 1915 годзе руска-германскі фронт стаў рашаючым у ходзе сусветнай вайны.

18 лютага 1918 года германскія войскі па ўсяму фронту перайшлі ў наступ і захапілі ўсю цэнтральную частку Беларусі, у тым ліку гарады Мінск, Полацк, Воршу, і падышлі да Віцебска. Але атрымаўшы рашучы адпор, нямецкія войскі спынілі наступ. Урад Германіі аднавіў мірныя перамовы з Савецкай Расіяй, якія праходзілі ў лістападзе–снежні 1917 года ў Брэст-Літоўску. З сакавіка 1918 года быў падпісаны Брэстскі мірны дагавор, які скончыў вайну для Расіі.

11 лістапада 1918 года германскае камандаванне з краінамі Антанты ў Францыі падпісала Камп’енскае перамір’е, якое паклала канец Першай Сусветнай вайне.

Па сваіх маштабах і наступствах Першая сусветная вайна не мела сабе роўных ва ўсёй папярэдняй гісторыі чалавецтва. Яна доўжылася 4 гады 3 месяцы і 10 дзён – з 1 жніўня 1914 года па 11 лістапада 1918 года, ахапіла 38 краін з насельніцтвам 1,5 міліярды чалавек. 9,5 мільёны чалавек было забіта ці памерла ад ранаў, ранена 20 мільёнаў чалавек, з іх 3,5 мільёны чалавек засталося калекамі. Магчыма могілкі былі ўпарадкаваны палякамі ў 1920-я гады, зараз знаходзяцца ў добрым стане.

Мы з вамі рухаемся ў бок Бянюноў, дарога – разбітый асфальт. Наступны прыпынак Рымавічы.

Мы з вамі знаходзімся ў цікавай, але нажаль забытай весачцы Рымавічы. Рухаліся мы з вамі па выбрукаванай каменай дарозе – брукаванцы. Гэта не адзіная брукаванка на нашым шляху. Любая брукаванка – гэта рамантыка. Гэта тое, што нагадвае нам пра былую заможнасць беларускіх мястэчак, многія з якіх зараз знаходзяцца ў занядбаным стане. Яна сведак гісторыі, бо на працягу доўгага часу вытрымлівае паток цяжкага транспарту.

Галоўная славутасць Рымавіч – капліца, ў якой раней размяшчалася польская школа.

Наступным нашым прыпынкам будзе вёска Бянюны, дзе знаходзіцца адноўленная сядзіба Карчэўскіх.

ГІСТОРЫЯ. Мястэчка Бянюны вядома з XVI стагоддзя. Першыя ўладальнікі – татары роду Фурсаў. Ўжо ў 1618 годзе Бянюны купіў Ян Ліпіньскі. У 1742 годзе Рафаіл і Багуслаў Ліпіньскі прадаюць маёнтак Волянам. Пасля Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай увашлі ў склад Расійскай імперыі. У 1809 годзе маентак з сядзібай Гарэцкаўшчына выкупіў Язаф Карчэўскі. Менавіта з родам Карчэўскіх і звязваюць росквіт Бянюноў.

У 1812 г. пры кіраванні французаў Бянюны ўвайшлі ў склад Ашмянскай падпрэфектуры. Войскі Напалеона дрэнна ставіліся да ўсяго мясцовага насельніцтва. Французскія салдаты абакралі склады Карчэўскіх у Ашмянах і Козянах, а таксама абакралі гаспадарку ў Бянюнах, знайшлі і забралі схаваных у лесе коней і вазы. У 1812 годзе маентак быў разрабаваны і спалены французамі. Пасля вайны Юзаф Карчэўскі пачаў адразу будаўніцтва новай сядзібы.

КАЛЯ СЯДЗІБЫ. На ўскрайку вёскі знаходзіцца сядзіба. Па плане гаспадара ўвесь двор павінен быў мець форму кароткай падковы. Але план быў рэалізаваны не цалкам. Ёсць розныя версіі чаму не атрымалася рэалізаваць задуманае, але ў выніку быў пабудаваны толькі галоўны прастакутны корпус і частка правага крыла.

Сядзіба атрымалася не вельмі тыповай для таго часу. Будынак сядзібы на высокім каменным падмурку. На першым паверсе размяшчаліся: пякарня, сыраварня і падвалы, якія выкарыстоўваліся ў гаспадарчых мэтах. Галоўны ўваход знаходзіўся ні з больш доўгага боку будынка, а ў паўднёвым тарцы і вёў на другі жылы паверх. Галоўны ўваход ўпрыгожвае драўляны порцік на чатырох стройных драўляных пілонах, увянчаных трохкутным франтонам з паўкруглым акном. Справа ад уваходу размяшчаецца надпіс – 1828 год.

Сядзіба Карчэўскіх ( да 1939 г.).

Другі паверх – драўляны. Там было дзесяць вялікіх пакояў і некалькі маленькіх. Сярэдзіну хаты займалі два салоны: адзін з усходняга боку, іншы з заходняга. Да іх з поўначы прылягалі кабінет і сталовая. У недабудаваным крыле размяшчалася невялікая зала, якая не мела спецыяльнага прызначэння.

У Бянюнах была сабрана каштоўная калекцыя карцін і фамільных рэліквій. Юзэф Карчэўскі сабраў яе з дапамогай сяброў – Андрэя Снедерского і Казіміра Контріма. У цяперашні час каштоўнасць той калекцыі ўсталяваць складана. У адным з салонаў усю сцяну займала карціна «Смерць Клеапатры». Магчыма, гэта была копія з нейкага італьянскага шэдэўра пэндзля Юльяна Карчэўскага. Далей віселі два вялікіх палатна з сюжэтам “Гульня ў косткі”. Гаспадары сцвярджалі, што аўтарам карцін з’яўляецца Джорген. За гэтымі карцінамі на сценах віселі дзесяць палотнаў галандскіх майстроў, у асноўным партрэты. Адзін з іх называўся «Стары з люлькай». Далей размяшчалася некалькі пейзажаў наваколля невядомых аўтараў. З іншых прадметаў асаблівай увагі заслугоўвала белая мармуровая скульптура, якая паказвае Самсона, які раздзірае пашчу льву, якая нагадвала пра герб Карчэўскіх “Самсон”. Яшчэ ў доме было сем старых персідскіх дываноў.

Юзэф Карчэўскі сабраў вельмі каштоўную бібліятэку, якая складаецца больш чым з 3000 тамоў, дакументаў і манускрыптаў, датаваных XVI ст. Там былі дакументы і кнігі на лацінскай, французскай і нямецкай мовах па заканадаўстве, гісторыі і літаратуры. Многія кнігі былі з подпісам Юзэфа Карчэўскага.

Напярэдадні Першай Сусветнай вайны ўнук Юзэфа Карчэўскага Генрых перадаў бібліятэку на дэпазітнае захоўванне Фердынанду Рушчыцу, вядомаму мастаку, у суседняе Багданава. У 1939 г. бібліятэка была канфіскавана і вывезена савецкай уладай. У Бянюнах да 1939 г. захоўваўся асабісты архіў Карчэўскіх, дзе знаходзілася рукапіс Юзэфа Карчэўскага і дакумент аб заканчэнні Віленскага Універсітэта ў 1829 г. Юльянам Карчэўская з подпісам В. Пелікана. На мясцовых могілках знаходзяцца пахаванні Карчэўскіх.

З канца 90-х гадоў у сядзібе знаходзілася школа. Доўгі час сядзіба мела жаласны стан, некалькі гадоў таму яе ўладальнікам стала турыстычная кампанія «Гісторыя-Тур». Экскурсантаў запрашаюць адправіцца на пошукі духаў, якія, паводле падання, да гэтага часу засяляюць муры даўняй сядзібы. Акрамя гэтага дзейнічае музей, які складаецца з трох залаў:

• Зала Карчэўскіх (19-20 стагоддзя)

• Зала Ягайла-Вітаўта (15 стагоддзе)

• Зала гетманаў

Праз некалькі год сядзіба адкрые свае дзверы для турыстаў. Таксама захаваліся рэшткі гаспадарчай пабудовы. А наступны аб’ект – сапраўдная турма ў Гарэцкаўшчыне.

У вёсцы Гарэцкаўшчына да нашых дзён захавалася адзіная ў Беларусі нямецкая турма часоў Першай Сусветнай вайны. Цалкам захаваліся сцены, дах, рашоткі на вокнах. У камерах стаялі печкі, што абагравалі памяшканне. У правай частцы знаходзілася ахова. Пабудавана яна была нямецкімі салдатамі.

У 500 метрах ад турмы стаіць стары парк, у якім засталося некалькі дзесяткаў шматвекавых дубоў. Гэта адзін з буйнейшых дубовых паркаў на абшары ўсяго Віленскага краю.

Наступны прыпынак нашай з вамі вандроўкі будзе вёска Баруны, дзе нас з вамі чакае базыльянскі манастыр.

На месцы сённяшняй вёскi,
Легенда кажа, бор шумеў,
Дык бор, Баруны ― словы-цёзкi,
Ад бору кут iмя займеў. (Пятро Бітэль)

ГІСТОРЫЯ. На працягу многіх стагоддзяў жыццё гэтага былога мястэчка была моцна звязаная з кляштарам – адным з духоўных цэнтраў уніяцтва ў Беларусі. У яго сценах да сёньня знаходзіцца цудатворны абраз Божай Маці Барунскай, суцяшальніца ўсіх засмучаных. Гэты вобраз належаў Ёсафату Бражыцу з ордэна базыльянаў і быў перададзены ім незадоўга да смерці свайму сваяку Мікалаю Песляку, што жыў непадалёк адсюль. Лёс абраза пасля 1939 г. дакладна не вясветлены. Цяперашні абраз толькі копія. Арыгінал загінуў у час Другой Сусветнай вайны ў выніку неадпаведных умоў захоўвання. У 1691 годзе Песляк, што аздароўлены ад слепаты Багародзцай, атрымаў ад яе ў сне наказ: паставіць крыж і павесіць на ім яе вобраз. Аб цудзе стала вядома ў акрузе. Натоўпы пілігрымаў пацягнуліся да абраза … Праз год быў пабудаваны ў Барунах на сродкі Песляка драўляны храм і сюды прыбылі манахі-базыльяне з Вільні.

Абраз Маці Божая Барунская

КАСЦЁЛ СВЯТЫХ ПЯТРА І ПАЎЛА. Асноўнай славутасцю вёскі Баруны з’яўляецца касцёл Святых Пятра і Паўла, які быў пабудаваны ў далёкім 1757 годзе паводле праекта А.Асікевіча. Гэты касцёл з’яўляецца вельмі яркім увасабленнем архітэктуры так званага «віленскага» барока. Дадзены унікальны храм знаходзіцца ў самым цэнтры вёскі. Першапачаткова касцёл у вёсцы Баруны быў пабудаваны пры уніяцкім базыльянскім кляштары, які ў сваю чаргу быў заснаваны тут у самым пачатку 18-га стагоддзя.

Баруны на старых фотоздымках

 Асаблівасць храма – адсутнасць сіметрыі. Асноўная ўвага засяроджана на сілуэце пабудовы. Фасад з хвалістай паверхняй, складаныя валюты, фігурныя франтоны – дадаюць лёгкасць абрысаў і пластычнасць. Касцёл мае адносна вялікія памеры, ён уяўляе сабой трохнефавую двухвежавы базіліку з паўкруглай апсідай. Цэлы шэраг некалькі незвычайных архітэктурных рашэнняў надае яго вонкавым абліччы нейкую асаблівую мяккасць і прыгажосць. Галоўны мураваны алтар вырашаны ў выглядзе складанага па малюнку порціку з калонамі карынфскага ордэра, разарванымі антабліментамі і скульптурнымі наверсамі ў тэхніцы стука. Скульптурнае стукавае аздабленне амбона мае рысы стылю “ракако”. Вежы пастаўлены пад вуглом да бакавых нефаў. Інтэр’ер храма адметны галоўным алтаром. Ужо ў заняпадзе свайго валадарства барока здзейсніла тут аблюбаваны прыём патэтычнай дэкарацыі, аб’яднаўшы каркасам карынфскага каланады і абраз святых апосталаў Пятра і Паўла, і ляпныя кампазіцыю «Глорыя» («Слава»), і статуі анёлаў. Адзначым таксама ўзняты на апорны слуп хупавы амбон з балдахінам, плыўныя, пругкія лініі стройных хораў. У падземнай капліцы (перш там была крыпта) можна ўбачыць святую крыніцу, аформленую ў выглядзе фантанчыка.

Касцёл на дадзены момант цалкам адрэстаўраваны і з’яўляецца архітэктурным помнікам сярэдзіны 18-га стагоддзя, гісторыка-культурнай каштоўнасцю і важнай славутасцю Беларусі. Побач з касцёлам размешчана высокая званіца, а прама перад касцёлам у вёсцы Баруны маецца невялікая капліца. Гэтыя званіца і капліца былі гэтак жа як і касцёл ўзведзены ў сярэдзіне 18-га стагоддзя.

МАНАСТЫРСКІ КЛЯШТАР. На сённяшні дзень за касцёлам захаваўся галоўны манастырскі корпус, які быў пабудаваны ў 1793 годзе. У канцы ХІХ ст. архітэктура корпуса набыла рысы класыцызму. Пры кляштары ў 1700 годзе была адкрыта свецкая школа, якая ад 1740 года стала рыхтаваць кандыдатаў у духоўнае званне. Праз сорак гадоў школа зноў стала свецкай, налічвала шэсць класаў і ў пачатку ХІХ стагоддзя дасягнула свайго росквіту. Некаторыя з яе вучняў з часам сталі вельмі вядомымі людзьмі.

З высяленнем ў 1833 годзе базыльянаў з манастыра школа спыніла сваё існаванне. А ў кляштарным будынку размясціліся свецкія і духоўныя праваслаўныя навучальныя ўстановы. У 1920 годзе ў гэтых жа сценах была адкрыта Беларуская настаўніцкая семінарыі. Стваральнікам і дырэктарам семінарыі стаў папулярны палітычны дзеяч Заходняй Беларусі, пасля пасол (дэпутат) Польскага сейма Сымон Рак-Міхайлоўскі (1885-1938). Польскія ўлады зачынілі семінарыю ў 1922 годзе. Зараз манастырскае будынак пустуе і прыходзіць у заняпад. Гэты будынак несумненна з’яўляецца гістарычнай славутасцю.

Кляштар, пакой

ГРАНІТНЫ ВАЛУН. У бок выезда на Гальшаны знаходзіцца вялізны гранітны валун, які прысвечан лётчыкам экіпажа самалёта “Ілля Мурамец”. У далёкім 1917 г. праз тэрыторыю Ашмяншчыны праходзіла лінія Заходняга фронту. Тут пастаянна вяліся баявыя дзеянні. Менавіта ў гэтай мясцовасці здзейснілі свой гераічны подзвіг рускія лётчыкі – экіпаж самалёта «Ілля Муромец – 16». Усе чацвёра пахаваныя на Барунскай могілках, разам з нямецкімі салдатамі. Такім чынам, немцы ўшанавалі мужнасць і гераізм суперніка.

На валуне намаляваныя барэльефы лётчыкаў экіпажа самалёта «Ілля Муромец»: паручнікі Дзмітрый Макшеев, Мітрафан Рахмин, Фарух-Ага-Мамед Гаібов і кадэт Алег Карпаў загінулі ў паветраным баі, адбіваючы атаку чатырох нямецкіх знішчальнікаў «Фокер» і «Альбатрос». Тры варожых самалёта пілоты збілі, але чацвёрты пашкодзіў галоўную стойку крыла, і біплан паваліўся на зямлю … Немцы пахавалі гераічны экіпаж на сваім вайсковых могілках з усімі належнымі ўшанаваннямі. На крыжы быў зроблены надпіс: «Тут пахаваныя чатыры невядомых рускіх лётчыка. 25 верасня 1916 года». Гэта першы на постсавецкай прасторы імянны манумент, прысвечаны подзвігу ваеннаслужачых, якія загінулі ў Першай сусветнай вайне.

Барел’еф экіпажа Іллі Мурамца

Наступны наш з вамі прыпынак – самая высокая кропка Ашмянскага района – вёска Цюпішкі, дзе знаходзіцца гэадезічны пункт дугі Струвэ.

Населены пункт Цюпішкі пазначаны на карце як самая высокая кропка Ашмянскага раёна – 311 метраў над узроўнем Балтыйскага мора Праз тэрыторыю раёна праходзіць Геадэзічная дуга Струве, якая ў 2005 годзе ўключана ЮНЕСКА ў спіс сусветнай гісторыка-культурнай спадчыны. У кастрычніку 2007 года пункт Цюпішкі пазначаны памятным знакам, адбылося яго ўрачыстае адкрыццё.

Геадэзічная дуга Струвэ – гэта ланцуг старых тріангуляціонных пунктаў (265 і 65 асноўных дадатковых), працягнулася на 2820 км па тэрыторыі дзесяці еўрапейскіх краін, і з’яўляецца унікальным помнікам навукі і тэхнікі. Самі тріангуляціонные пункты ўяўляюць сабой закапаныя ў зямлі збудаванні з камянёў, змацаваныя вапнай. Іх будавалі з чырвонай цэглы, ці гэта былі кубы 2 × 2 метры з граніту або пясчаніку. Зверху ў каменнае падставу гэтага будынка убівалі драўляны слуп з цвіком. Драўляная частка да цяперашняга часу не захавалася.

Дуга, арыентаваная з поўначы на ​​поўдзень, і наступная прыкладна ўздоўж 25-градуснага мерыдыяна ўсходняй даўгаты, бярэ пачатак ад «Пункта Фугленес», які ляжыць на ўзбярэжжы Баранцава мора, недалёка ад нарвежскага горада Хаммерфест (70° паўночнай шыраты), далей цягнецца на поўдзень – яшчэ праз восем краін Паўночнай і ўсходняй Еўропы (праходзіць крыху на ўсход ад Хельсінкі, Таліна, Рыгі і Вільнюса, і істотна заходней – Мінска і Кіева, далей блізу Кішынёва), і заканчваецца недалёка ад узбярэжжа Чорнага мора, на крайнім паўднёвым захадзе Украіны, у раёне Ізмаіла – «Кропка Стара-Некрасовка» (45° паўночнай шыраты).

Мапа Дугі Струвэ

Гэтыя геадэзічныя пункту назіранняў былі закладзены ў перыяд 1816-1855 гг. Работы ажыццяўляліся пад кіраўніцтвам найвядомага расійскага астранома і геадэзіста тых часоў – Фрыдрыха Георга Вільгельма (Васіля Якаўлевіча) Струве (1793-1864 гг.), Акадэміка Пецярбургскай акадэміі навук, заснавальніка і першага дырэктара Пулковской абсерваторыі.

Васіль Якаўлевіч Струвэ

На тэрыторыі Беларусі падчас некалькіх экспедыцый было выяўлена 19 (па некаторых дадзеных на сённяшні момант гэтая лічба роўная 22) пунктаў дугі Струве, а ўсяго на сучаснай тэрыторыі нашай краіны знаходзіўся 31 пункт Руска-Скандынаўскай дугі. Неабходна адзначыць, што на многіх захаваліся цэнтрах пунктаў Дугі Струве ў Беларусі былі выяўленыя аскепкі бутэлек – гэтыя “рэчавыя доказы” сведчаць аб распаўсюджанай сярод беларускіх геадэзістаў традыцыі “замочкі” кожнага замацаванага цэнтра пункта трыянгуляцыі. З 10 Краін, па тэрыторыі якіх праходзіла Дуга, у нашай краіне знойдзена найбольшая колькасць геадэзічных пунктаў. 5 аб’ектаў Геадэзічнай дугі Струве былі ўключаныя ў спіс Сусветнай гісторыка-культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

Створаны гэты дзіўны рукатворны помнік чалавечаму розуму каля 150 гадоў назад з адной-адзінай мэтай – дакладна вымераць форму і памеры Зямлі. Кожны з пунктаў – каменны куб памерам 2 на 2 метры, закладзены ў зямлю. Сёння захавалася ўсяго 34 пункты.

Нягледзячы на ​​тое, што пункт і быў унесены ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА, далёка не ўсе гіды вадзілі сюды экскурсійныя групы – тэрыторыя была ў непрывабным стане, хоць пункт у Тупішкі і адносіцца да ліку найбольш добра захаваўшыхся. Зараз тут ўстаноўлена сяміметровы піраміда з памятным знакам, а прылеглая тэрыторыя добраўпарадкаваная.

«Дуга Струве» – гэта сапраўды унікальны элемент Спіса Сусветнай спадчыны: па-першае, таму, што ён адзіны – ва ўсім гэтым Спісе – «закранае інтарэсы» столькіх дзяржаў (усяго 10), па-другое – таму, што да 2005 г. аб’ектаў у Спісе, гэтак цесна звязаных з праблематыкай геадэзіі і картаграфіі, – не было”.

На працягу часу большасць пунктаў было згублена. З нядаўняга часу пры актыўным супрацоўніцтве навукоўцаў зацікаўленых краін пачалі праводзіцца пошукава-геадэзічныя работы па выяўленню згубленых Дугі Струве пунктаў, і пакуль далёка не ўсе аб’екты атрымалася выявіць, прытым многія аб’екты апынуліся моцна разбуранымі.

Наступны наш з вамі прыпынак – розінка нашага маршрута – Гальшаны.

ГІСТОРЫЯ. Як сцвяржае “Хроніка Быхаўца” ў 1280 годзе легендарны князь Гольша на маляўнічай гары над ракой Карабель заснаваў “літоўскі град Гальшаны”. Тады гэта было паселішча з драўляным замкам. Князі Гальшанскія валодалі замкам да 1525 года, але пасля шлюбу Алёны Гальнанской з Паўлам Сапегам перайшлі пад уладу Сапегаў.

КАСЦЁЛ І КЛЯШТАР. Касцёл быў пабудаваны ў XVI стагоддзі, але пазней быў перабудаваны пад кальвінскі збор. У 1618 годзе, на сродкі Паўла Сапегі зноў перабудаваны. Быў пабудаваны жылы корпус і кляштар. Тады касцёл прямовугольны, трохкупальны храм у стылі ренесанс, з паўкруглай абсідай і капліцамі. У адной з іх знаходзілася надмагілле Паўла Сапегі і яго трох жонак. У пачатку 1770 -гг будынак касцёла быў разабраны да падмурка і з выкарыстаннем яго фрагментаў, быў пабудаваны новы храм ў стылі барока, які дайшоў да нашага часу. Аб архітэктуры барока нам нагадвае фігурны франтон, пілястры і валюты. Асаблівасцю касцёла з’яўлялася і знаходжанне 7 алтароў. Эмацыйны акцент таксама робіцца на інтэр’ер касцела – дзе знаходзіцца жывапіс на сцяне 3-х яруснага галоўнага алтара.

Касцел у 1930 гг.

Перад касцёлам у 1-й палове 19 ст. пастаўлена 2-ярусная 4-гранная брама-званіца, вырашаная ў стылі позняга класіцызму з выкарыстаннем элементаў дарычнага ордэра. Кляштар скасаваны паводле царскага ўказа ад 1832 г. Жылы корпус быў двух павярховы. Быў зачынены ў 1832 годзе, быў перададзены ваеннаму ведамству, пасля тм быў адчынены філіял мастацкага музея. Пасля 1944 г. касцёл прыйшоў у заняпад. Адноўлены і зараз дзейнічае. Паводле падання, адна са сцен манастыра пры ўзвядзенні пастаянна руйнавалася. Між тым Сапега прыгразіў будаўнікам жорсткай карай, калі тыя не паспеюць да тэрміна. Па радзе вядзьмаркі муляры вырашылі прынесці чалавечую ахвяру – жонку, якая раней за іншых прыйдзе з абедам. Самы малады будаўнік горача маліўся, каб гэта была не яго горача любімая жонка. Але дзе ўжо там! Менавіта яе і замуравалі жывой у злашчасную сцяну. Справы тут жа пайшлі на лад, і 6 жніўня 1618 году былі пабудаваны два вялікіх аб’екта: касцёл, які асвяцілі ў імя Іаана Хрысціцеля, і манастыр францысканцаў. З тых часоў будынак манастыра ні разу не руйнавалася, ня перабудоўваўся, і так бы і засталася гісторыя пра беднай дзяўчыне толькі прыгожай легендай, калі б не адна падзея.

У 1997 годзе падчас чысткі сутарэнняў пад сцяной кляштара двое рабочых знайшлі жаночы шкілет. Будаўнікі сабралі рэшткі ў скрынку і мелі намер іх пазней пахаваць. Але пасля змены мужчыны адправіліся «папіць піўка», а косткі папросту … страцілі. Вось тады-то і пачалося . Працоўныя памерлі пры дзіўных абставінах. Адзін выйшаў папаліць, так яго і знайшлі, хто сядзеў з цыгарэткай на лавачцы каля дома. У іншага раптам схапіла сэрца, і ён таксама памёр. Хоць абодва былі яшчэ не старымі. Сцяна дала вялікую расколіну, а ў манастыры сталі адбывацца містычныя рэчы … Зрэшты, страчаныя косці не зніклі канчаткова. Аднойчы яны «вынырнулі» ў зусім нечаканым месцы. Пра гэты выпадак распавяла іншая супрацоўніца былога музейнага філіяла Галіна Чымбор: «Прыкладна пяць гадоў таму да нас на экскурсію прыехалі чыноўнікі з Ашмянаў, сярод іх быў Грушэўскі, які раней быў намеснікам галоўнага санітарнага ўрача раёна, уважліва слухаў мой аповяд пра прывідзе і страчаных рэштках, а потым сказаў, што бачыў гэты скрыню ў гаражы ў свайго знаёмага, таксама які займаў высокую пасаду. Пазней я даведалася, што ў гаспадара гаража пачаліся сур’ёзныя непрыемнасці … Паверыўшы, што прычынай няшасцяў могуць быць загадкавыя астанкі, ён выклікаў вайскоўцаў, каб тыя вывезлі скрыню. Неўзабаве той чыноўнік з’ехаў з раёна, а Грушэўскі, які заняў яго пост, загінуў у страшнай аўтакатастрофе. А вось што стала з парэшткамі, я не ведаю »…

Рыпанні, грукаценьне рашотак, стогны не раз чулі работнікі музея і вандроўцы, якія рызыкнулі спыніцца ў кляштары на ноч. Некаторыя нават бачылі здань – ва ўсіх апісаннях фігуруе белае спарахнелае сукенка, вытанчаная шыя, вялікія і вельмі сумныя вочы … А вось засняць анамалію на плёнку не ўдалося нікому. Ніхто не падаў знаку капрызная паненка і расійскім навукоўцам, якія я толькі аднойчы прыязджалі ў Гальшаны, хоць апаратура кожны раз зашкальвала.

МЛЫН. Не пашкадуйце часу і з’едзьце з цэнтральная плошчы проста ўніз да русла ракі Гальшанка. Там можна пабачыць вадзяны млын. Пра млын ходзяць чуткі, што ў ціхія месяцовыя ночы можна пачуць, як працуюць жорны і мелеца збожжа, некаторыя відавочцы наогул распавядаюць, што чулі размовы млынара з заказчыкамі. І гэта пры тым, што млын унутры пусты, а ўсё абсталяванне даўно вывезлі. Яшчэ далей па дарозе, у 600 метрах далей па дарозе ёсць могілкі, дзе знаходзіцца помнік салдатам першай сустветнай вайны. Пасля гэтага вяртайцеся зваротна на плошчу, каб рушыць убок Гальшанскагя замку.

Гідрастанцыя

ЗАБУДОВА. Адна з славутасцяў Гальшан – радавая забудова. Мястэчка Гальшаны было цэнтрам рамеснай справы ў акрузе, што не магло не адбіцца на характары забудовы. Забудова канца 19-га – пачатку 20-га стагоддзя лічыцца адной з самых яркіх і паказальных ў Беларусі і апісваецца ў многіх падручніках па архітэктуры.

Забудова Гальшан на старых фотаздымках

МУРАВАНКА. Таксама ў Гальшанах далей па дарозе ўбок Гальшанскага замку ёсць царква Святога Георгія 1901 г. Помнік архітэктуры псеўдарускага стылю. Насупраць царквы стаіць дом 1928 г. Раней гэта была гміна, у часы вайны камендатура, пасля вайны ў доме быў пажар. Да 1964 г. месцілася мясцовая школа, потым быў жылы дом. Зараз плануецца ў ім адчыніць гатэль.

РЭШТКІ ГАЛЬШАНСКАГА ЗАМКА. На ўзкрайку Гальшан захаваліся рэшткі Гальшанскага замка, які стаў прататыпам для вядомага рамана Ўладзіміра Караткевіча “Чорны змак Альшанскі”.

Каменны замак быў пабудаваны ў першай палове XVII стагоддзя. Па сваёй архітэктуры нагадвае Мірскі замак, але замест абарончых сцен – фасады жылога дома. Асновай абароны замка з’яўляюцца земляныя валы, якія атачалі замак. Пабудаваны ён быў Паўлам Сапегай. Гэта быў трох павярховы будынак з вялікім квадратным дваром, вялізнымі падваламі з скляпеннямі. На вуглах знаходзіліся шасцігранныя вежы. Сцены мелі фігурную муроўку, аздобленную лепкай.

План Гальшанскага замка

Уязная брама размяшчалася па цэнтры аднаго з доўгіх фасадаў, які з гэтага боку вызначаецца манументальнай прастатой. Арачны партал абрамляўся архівольтам. Сцены замка мелі фігурную муроўку з лепкай, былі расчлянёны вялікімі вокнамі. На ўзроўні другога паверха паўночна-ўсходняга корпуса з боку двара праходзіла адкрытая галерэя. Пад замкам размяшчаліся вялікія скляпы. Інтэр’еры былі багата аздоблены. Сцены ўпрыгожаны жывапісам. Значную дэкаратыўную ролю адыгрывалі кафляныя печы, стукавая лепка па столі і камінах, а таксама падлога з керамічных тэракотавых, паліваных зялёных і карычневых крыжа-, зоркападобных, прамавугольных і квадратных плітак. У замку была праведзена ўнікальная сістэма ацяплення, вадаправод і каналізацыя.

Замак на малюнку Напалеона Арды

У гістарычнай літаратуры XIX стагоддзя паведамляецца, што замак быў моцна пашкоджаны ў часы Паўночнай вайны ў пачатку XVIII стагоддзя. Аднак прамых пацверджанняў гэтаму няма. Так апісвае замак «Słownik geograficzny” у другой палове XIX стагоддзя: «Палова гэтага замка існуе да гэтага часу ў жылым стане, але ўжо няма трэцяга паверха, капліца пераўтвораная ў склад рознага хламу, толькі ў некаторых пакоях засталіся сляды размалёўкі на столі і пара даўніх пейзажаў над дзвярыма; нарэшце, партрэт аднаго з Сапегаў і мармуровы стол дапаўняюць невялікую жменьку нямых сведкаў мінулага замка Сапегаў».

У XVIII стагоддзі гальшанскі замак перайшоў ад Сапегаў да іншых уладальнікам. У 1880 годзе ўладальнік замка Гарбанёў узрывае вежы і сцены, а цэглу пачынае прадаваць для пабудовы карчмы. Аднак замак заставаўся жылым аж да 1939 года. У савецкі час з цэглы замка будавалі новыя будынкі ў вёсцы. Аднак, нягледзячы на ​​ўсе ліхтугі, руіны выжылі і атрымалі статус Дзяржаўнага помніка архітэктуры. У цяперашні час замак мае патрэбу ў рэстаўрацыі.

Замак захаваўся дрэнна, да таго ж даследчыкі не маюць дастаткова звестак пра тое, як выглядаў замак у XVII стагоддзі. Таму архітэктары, якія займаюцца распрацоўкай праектаў аднаўленчых работ у Гальшанскім замку, справядліва лічаць, што поўная рэканструкцыя будынка багата стратай унікальнасці аб’екта. Ёсць прапанова накрыць руіны чымсьці накшталт купалы са шкла і бетону, абараніўшы такім чынам руіны ад негатыўнага ўздзеяння кліматычных умоў.  Фасад замка па архітэктуры нагадвае галандскія замкі, так як падчас будаўніцтва выпрабоўвалася ўплыў галандскай архітэктуры. Сёння, гледзячы на разваліны замка, цяжка паверыць, што сучаснікі лічылі гэты замак прыгажэйшым у Літве.

Лягенды пра Гальшанскі замак вядомы ва ўсіх кутках Беларусі. Адны з іх распавядаюць, што пад замкам знаходзілася мноства розных хадоў, скляпоў, падземных калодзежаў. Другія сцвярджаюць, быццам падземны ход з замка вёў у суседскі Крэўскі замак, і быў такой велічыны, што браты Сапегі маглі катацца там у карэце, запрэжанай тройкай коней.

Натхняе на вандроўку таксама і раман Уладзіміра Караткевіча “Чорны замак Альшанскі”. Пасля яго мястэчна напаўняецца таяніцай і містыцызмам. А мы з вамі працягваем вандроўку і накіроўваемся туды, дзе праз некалькі год узнікне парк мініацюр жамчужын беларускай архітэктуры – у Радзевічы.

Даведацца больш пра Гальшаны

ГІСТОРЫЯ. Сваю назву атрымалі ад уладароў – рода Радзевічаў. Менавіта тут знаходзіцца сядзіба, пабудаваная ў 1921 годзе шляхецкай сям’ей Ракіцкіх. На той момант, гэта самая багатая сям’я, нават і зараз мясцовые называюць “Ракіцкі бярезнік” лес які знаходзіцца пры дарозе. У пасляваеныя гады хазяін сядзібы памірае, а ў яго жонкі застаюцца 6 малалетніх дзетак. Дзякуючы гэтаму, сям’я пазбегла рэпресій і не была саслана ў Сібір. Апошнія ўладары Тадэуш і Зося зараз жывуць у Вільні.

У 2009 годзе сядзібу набыў Аляксандр Варыкіш ( дыректар ”Краіны замкаў”). Тут адчынена аграсядзіба і ладзяца экскурсіі “Шляхецкая Ваколіца”. Зараз Аляксандр Варыкіш плануе адкрыць ў Радзевічах парк мініацюр, дзе будуць змешчаны копіі архітэктуных жамчужын Беларусі.

Фонд «Краіна замкаў» стварае ландшафтны парк з паменшанымі копіямі замкаў Вялікага Княства. Парк размесціцца на двух з паловай гектарах зямлі ў Ашмянскім раёне, на базе аграсядзібы «Шляхецкая ваколіца» каля вёскі Гальшаны.

Ажыццявіць праект дапамагае Еўрапейскі Саюз. Для пачатку ў Радзевічах зробяць копіі 10 замкаў. Сярод іх — Мір, Навагрудак, Гродна, Гальшаны, Ліда, Крэва. Але будуць не толькі тыя, што на тэрыторыі Беларусі: гісторыю ВКЛ немагчыма ўявіць без Вільні і Трокаў.

«Замкі зробяць у маштабе 1:25, — кажа кіраўнік фонда «Краіна замкаў» Алесь Варыкіш. – Гэта значыць, што вежы Мірскага замка будуць мець вышыню 1,4 метра». Стварэннем макетаў займаюцца два архітэктары. За аснову яны бяруць выявы замкаў, што захаваліся, але там, дзе планаў і рэканструкцый няма, давядзецца ўжыць фантазію, адзначае спадар Варыкіш. Замкі будуць вырабленыя з пластыку, каб іх можна было размяшчаць пад адкрытым небам. Алесь Варыкіш бачыць парк як месца для шпацыраў і адпачынку. Між замкамі будуць альтанкі, дарожкі, кветкі.

Парк «Краіна замкаў» кладзецца ў папулярны турыстычны маршрут Крэва—Баруны—Гальшаны. «Людзі пабываюць каля руінаў Гальшанскага, Крэўскага замкаў, а пасля прыедуць да нас, каб пабачыць, як гэтыя аб’екты выглядалі, калі былі цэлымі. Можа, гэта падштурхне чыноўнікаў больш актыўна займацца нашымі самымі праблемнымі замкамі ў Крэве і Гальшанах», — адзначае Алесь Варыкіш.

І апошняя наша кропка вандроўкі – вадзяны млын у вёсцы Нарушаўцы. Да вёскi 2 кіламетры. А сам млын знаходзіцца крыху далей па дарозе за вёскай. Праязджаючы праз вёску абавязкова спыніцеся і звярніце ўвагу на яе прыгажосць.

Каля вёскі Нарушэўцы захаваўся драўляны трохпавярховы вадзяны млын канца XIX-пачатку XX стагоддзя.

Фактар ​​воднай стыхіі ў архітэктуры беларусаў надзвычай шматгранны. Але самымі эфектнымі формамі народнай архітэктуры, звязанымі з вадой, вытворнымі ад яе, былі, вядома ж, вадзяныя млыны.

Па традыцыі іх часцей рабілі з дрэва. Для вадзяных млыноў, як і для ветраных, характэрны дакладны разлік ўсіх элементаў, логіка канструктыўных рашэнняў, высокую якасць работ. Частка будынка магла размяшчацца на палях над вадой, потым пад яго сталі падводзіць каменны падмурак. Высокі, складзены з старанна падагнаных, заўсёды часаных камянёў падмурак станавіўся сімвалам моцы і стабільнасці. Млынавы механізм размяшчаўся ўнутры будынка, пад дахам, звонку заставалася толькі вадзяное кола, прыводзіць у рух вадой. Буйныя млына мелі некалькі колаў, якія прыводзілі ў рух не толькі жорны, але і станкі для часання воўны, пілы для распілоўкі бярвёнаў.

Радуюць сёння сваімі формамі “вадзяныя Млыны” ў Іўі і Гальшанах. Яны не проста адрамантаваны, а атрымалі новыя, грамадска прывабныя функцыі і захавалі ролю своеасаблівых акцэнтаў у забудове. Так, у Гальшанах, нягледзячы на ​​мінулыя дзесяцігоддзі, а то і стагоддзе, вадзяны млын так і засталася своеасаблівым будынкам-дзяжурным, першым сустракаючым прыезджых ў мястэчка з боку Ліды і Гродна.

Многія млына выглядаюць як сапраўдныя архітэктурныя шэдэўры, таму што з часам яны сталі важнай часткай сядзібы, а не толькі месцам, дзе выраблялі муку. З’явіліся млыны, падобныя хутчэй на маленькія замкі! .. Закінутыя, замшэлыя, старыя млына натхнялі паэтаў і празаікаў – там яны сялілі прывідаў, ведзьмаў, лесавікоў, ладзілі спаткання сваіх герояў і драматычныя сцэны развязкі сюжэтаў. Нажаль зараз будынак знаходзіцца ў заняпадзе.

Да станцыі Багданаў засталося 8 кіламетраў. Наш маршрут будзе праходзіць праз ужо знаёмую вам вёску Багданаў Калі ў вас ёсць вольны час мы раім вам яго правесці на возеры Сантокі, да якога ад станцыі два кіламетры.